సహజీవన సౌందర్యం - 1 (జానకి విముక్తి)

ఇప్పుడున్న సమాజంలో స్త్రీల కేవైనా సమస్యలున్నాయా లేవా, ఉంటే అవి ఏమిటి; ఈనాడు స్త్రీ పురుష సంబంధాలు ఎలా ఉన్నాయి; అవి ఎలా మారాలి – అనే విషయాలు స్త్రీ పురుషులకు తెల్పడమే ఈ నవల ఉద్దేశ్యం – అని ‘జానకి విముక్తి’ గురించి చెప్తారు రంగనాయకమ్మగారు.    

ధనిక స్వామ్యం వల్ల పీడనకు గురయ్యే శ్రామిక, కర్షక వర్గాల స్త్రీలూ; కుల దౌర్జన్యాలకు గురౌతున్న దళిత స్త్రీలూ; మెజారిటీ వర్గాల దోపిడీకీ లేదంటే నిర్లక్ష్యానికీ గురయ్యే గిరిజన, ఆదివాసీ స్త్రీలూ; మతం, సంప్రదాయం కలిసి గొంతు నొక్కేస్తుంటే ఉక్కిరిబిక్కిరౌతున్న మైనారిటీ వర్గాల స్త్రీలూ – మన చుట్టూ ఉన్నారు. ఇలా స్త్రీల దుస్థితి ఎన్నో రూపాలతో ఈనాడు మన ముందు విలయతాండవం చేస్తోంది. అయితే వీటన్నిటికీ భౌతిక, రాజకీయ, ఆర్ధిక కారణాలను మనం గుర్తించగలం. వ్యవస్థలోని ఏయే మార్పులతో ఈ సమస్యలు పరిష్కారమవగలవో ఆ చర్యలను ఊహించనూ గలం. 
అయితే ... వీటన్నిటితో పాటూ, పేదా గొప్పా అన్న భేదం లేకుండా అన్ని తరగతుల స్త్రీలనీ అణచి ఉంచే వ్యవస్థ స్వరూపం – పితృస్వామ్యం. అన్ని వర్గాల లోనూ అంతర్లీనంగా ప్రవహించే భావజాలమూ, ఈ వికృత రూపాలన్నిటి విషస్వభావం అనదగ్గది ఈ పురుషస్వామ్యం. అది మానవుల అంతరంగాలను ఏ మేరకు కలుషితం చేసి, వారి జీవితాలను ఛిన్నాభిన్నం చెయ్యగలదో మనకు ‘మధ్యతరగతి వారి’ జీవితాలలో స్పష్టంగా కనిపిస్తుంది.  

విద్యావంతులై ఉండీ, కొద్దో గొప్పో సంపాదించుకుని పొట్ట పోషించుకోగలిగీ, పుట్టింటి సహకారం ఏదో మేరకు ఉన్న స్త్రీలు కూడా స్వేచ్చగా, స్వతంత్రంగా, ఆత్మగౌరవంతో జీవించలేక పోతున్నారన్నది వాస్తవం. దీనికి కారణాలేమిటనీ, పరిష్కారమేమిటనీ ఆలోచించే వారందరూ చదవాల్సిన పుస్తకం ‘జానకి విముక్తి’. 
తెలిసినవారికే మళ్ళీ మళ్ళీ చెప్పడం కాదు - తెలియని వారికీ, కొత్త వారికీ ‘విముక్తి సిద్ధాంతం’ గా మార్క్సిజాన్ని నిరూపణ చేయించాలన్న పూనిక కనిపిస్తుంది రంగనాయకమ్మ గారి శైలిలో. మార్క్సిజం పట్ల కొంత అవగాహన ఉన్నవారూ, లేక ఏదో ఒక ఉద్యమ నేపధ్యం ఉన్నవారూ – వీరికే కాక స్త్రీ సమస్యల పట్ల సానుభూతితో ఆలోచించే తటస్థ వర్గానికి సైతం మార్క్సిజం స్వరూప స్వభావాలను అర్ధం చేయించే ప్రయత్నం జరిగింది ఈ నవలలో.

జానకి పాత్ర విశిష్టత:

కథగా చెప్పుకోవలసి వస్తే – జానకి జీవితం – తన కుటుంబానికో, ఊరికో ఆపద రాగా అడ్డునిలిచి పోరాడిన వ్యక్తి ఉద్విగ్నచరిత్రం కాదు; దోపిడీకీ, దౌర్జన్యాలకూ తలొగ్గలేక తిరగబడిన వీరగాధ కాదు; బానిస బ్రతుకు దుర్భరమై పోగా స్వేచ్చా వాయువులు పీల్చేందుకై సమాజ భావజాలానికి ఎదురీది నిలిచిన వ్యక్తి విలక్షణ గాధ కాదు, విప్లవోద్యమాల్లో పాల్గొని త్యాగాలతో నిండిన జీవనం సాగించిన వ్యక్తి సాహస గాధ కాదు. జానకి కేవలమూ ఒక సగటు స్త్రీ, పైన చెప్పుకున్న అసాధారణ పరిస్థితు లేవీ ఎదురవ్వని ఒక సాధారణ మధ్యతరగతి స్త్రీ. చెప్పాలంటే ఇది ఈ నవలకుండే ఒక ప్రత్యేకత కూడా.

రంగనాయకమ్మగారి మాటల్లో జానకి  ...  స్వేచ్చ అనీ, హక్కులనీ ఆమె ఎన్నడూ ఆలోచించలేదు. రోజులు ‘శాంతం గా’ గడిస్తే చాలనుకుంది. హక్కులే శాంతిని ప్రసాదిస్తాయని తెలియని జానక్కి, ప్రతీ రాత్రీ, ప్రతీ పగలూ దీర్ఘ విచారంతో గడుస్తున్నాయి.                  

జానకి కందిన అసాధారణ సిద్ధాంత జ్ఞానం ఆమెకూ, ఆమె వంటి సాధారణ స్త్రీలకూ ఎలా విముక్తి కలిగించగలదో విశదీకరించే కథ ఇది. ఎందుకంటే పైపైన చూస్తే - తప్పించుకోలేని విపత్కర పరిస్థితులేమీ ఉండవు జానకి జీవితంలో. భర్త వెంకట్రావుతో నరకప్రాయమైన ఆ కాపురం ఆమె ఎందుకు వదులు కోదని మనం ప్రశ్నించుకుంటే, జవాబు అంత సులభంగా దొరకదు. కూటికీ, గూడుకూ లోపం వస్తుందన్న భయం లేదు, వెనక్కి పట్టి లాగే పిల్లల బాధ్యతా లేదు; అన్నిటి కన్నా ముఖ్యమైన విషయం, అభిమానంగా ఆసరా ఇచ్చే అన్న ‘సత్యం’ ఉన్నాడామెకు. భౌతిక పరిస్థితుల దృష్ట్యా- ఎన్నో విధాలుగా సగటు మధ్యతరగతి మహిళ కు ప్రాతినిధ్యం వహించగలిగిన పాత్ర జానకిది.

సమకాలీన సమాజంలో స్త్రీల పరిస్థితిని అర్ధం చేసుకునేందుకు జానకి పాత్రలోని సామాన్య లక్షణాలనూ, ప్రత్యేక లక్షణాలనూ నిశితంగా గమనించాలి. శతాబ్దాలుగా స్త్రీల మనస్తత్వాల్లో ఇంకుతూ వస్తున్న సిగ్గూ, బిడియమూ, సంకోచమూ, బెరుకూ, మగవారి కంటే తాము తక్కువని నమ్మే న్యూనతా భావమూ - ఇటువంటి లక్షణాలన్నీ జానకిలోనూ చోటు చేసుకుని ఉంటాయి.

శుచీ, శుభ్రతా, సౌమ్యతా, స్నేహశీలతా, తోటి వారి పట్ల సానుభూతీ, మాట పడకుండా తన ప్రవర్తనను దిద్దుకోవాలన్న వివేకమూ, డబ్బు కంటే ప్రేమాభిమానాలే విలువైనవని నమ్మే ఆదర్శ భావాలూ – ఇవన్నీఆమె వ్యక్తిత్వం లోని ప్రత్యేకతలు. 
పాత వాసనలను వదలగొట్టుకునే ప్రయత్నం కొనసాగించడం, తనకు సహజంగా అబ్బిన సద్గుణాలన్నీ పూర్తిగా వికసించగలిగే నూతన ప్రపంచం వైపు జానకి అడుగు పడడం - ఇదే ఆమె కథకు ముగింపు.

మార్క్సిజం లక్ష్యం ‘శ్రామిక వర్గ రాజకీయాధికారం’ మాత్రమే అన్న పాక్షిక దృష్టిని తొలగించి, ఒక సంపూర్ణ జీవన విధానం అని నిరూపిస్తూ, జానకి ప్రపంచం క్రమంగా విశాలమవడం మనకు కనిపిస్తుంది. మూఢనమ్మకాలను వొదిలి పెట్టడం, కులాల సంకుచిత దృష్టిని అధిగమించడం, ‘శ్రమ’ విలువను గుర్తించి గౌరవించడం, ఆర్ధిక స్వాతంత్ర్యం సంపాదించడం, ఆడంబరాలను తిరస్కరించడం వంటి అనేక మార్పులు - ఆ నూతన జీవన సరళి లో భాగాలని జానకి కథ వల్ల మనకు అర్ధమౌతుంది.             

పురుషాహంకారమంతా కలిపి ముద్దచేసి, దానికి పురుష రూపమిస్తే తయారయేది వెంకట్రావు పాత్రా, స్త్రీ రూపం అతని తల్లీను. నవలలో ‘వెంకట్రావు’లంటూ అదొక జాతిలా పిలవడం అక్కడక్కడా కనిపిస్తుంది; అలాగే అతని తల్లి విషయం లో కూడా, పేరు చెప్పకుండా ‘అత్త’ అని మాత్రమే సంబోధించడంలో – ఈ పాత్రలు వాస్తవ వ్యక్తులని కాక ‘ప్రతీక’లనే భావం వస్తుంది. నిత్యం మనం లోకంలో చూసే వ్యక్తుల్లో ‘పురుషాధిక్యతా భావం’ వివిధ మోతాదుల్లో ఉండొచ్చు గాక, వీరిద్దరి  పాత్రల వర్ణనా, చిత్రీకరణా చదివేక మాత్రం, ఆ అవలక్షణాలు ఏ రూపం లో కనిపించినా మనం గుర్తుపట్టగలం అనిపిస్తుంది. 

భావజాలం మహిమ:

సమాజంలో ప్రచారం అయ్యే భావాలు - పీడన సాగించే బలవంతులనే కాదు, పీడనకు గురయ్యే బలహీనులను కూడా తమ వశం చేసుకుంటాయి. చిన్నతనం నుంచీ సంస్కారవంతుడైన తండ్రి దగ్గర స్వచ్చమైన భావాలతో సంతోషంగా పెరిగిన జానకి – అత్తవారిల్లు చేరి వారి మాటలే మాట్లాడ్డం చూసి సత్యం నిర్ఘాంతపోతాడు. తన పిన్నత్తగారి కూతురు పెళ్లి మాటల సందర్భంలో - “మూర్తి గారు మన కులమేనా? కులం కాకపోతే మాత్రం వీళ్ళు ఒప్పుకోరు.” అంటుంది జానకి. జానక్కీ, జానకి అత్తకీ తేడా నశించింది – ఆ క్షణంలో సత్యం మనసులో  అని రాస్తారు.

అలాగే మరో సందర్భంలో రైలు ప్రయాణమప్పుడు ఒక తోటి ప్రయాణీకుణ్ణి మంచినీళ్ళడిగి తాగి, మళ్ళీ అలా 'స్వతంత్రించడం' తప్పని భావించి జానకి తనను తానే నిందించుకుంటుంది:   
వెంకట్రావు సంగతి సరే, జానక్కి కూడా తను చేసిన పని మర్యాద గల పని కాదనిపించింది. ... ఎంత పాడు పని చేశానా ... అని చాలా దిగులేసింది. సిగ్గేసింది. భర్త మొహం మళ్ళీ చూడాలంటే భయమేసింది - అని రాస్తారు. ఇలా తనకే తెలియని బానిసత్వంలో జానకి కూరుకుపోయి ఉంటుంది.

ఆమె ఉన్న దీనస్థితి ఆమె కంటే ఎక్కువగా అన్న సత్యాన్ని కదిలిస్తుంది. 'ఎక్కణ్ణించి వచ్చిందో అంత పిరికితనం, మాటమాటకీ భయపడుతుంది. మహా నిరుత్సాహంగా చూస్తుంది.' అంటూ తన స్నేహితుడు, కమ్యూనిస్ట్ మూర్తితో సత్యం చెప్పుకు బాధ పడతాడు. జానకి అలా ఏడుస్తూ మొత్తుకుంటూ ఉంటే ‘తనకే చైతన్యం రావాల’ని ఊరుకోవాల్సిందేనా?అలా వీల్లేదని సత్యం, వెంకట్రావు బారి నుండి కాపాడి జానకిని తీసుకుపోతాడు. “నీ కృషి మీదా, ఉత్సాహం మీదా, నీ భవిష్యత్తు ఆధారపడి ఉంటుంది జానకీ!” అంటూ చదువుకోమని ఆమెను ప్రోత్సహిస్తాడు.    

కానీ జానక్కి పెద్ద బరువు ఏదో తన మీద పడ్డట్టుగా అయింది ... నాలుగేళ్ల చదువు! ఉద్యోగం! కృషి!

ఏమీ ఉత్సాహం లేదు లోపల. దానికి కారణం ఇలా రాస్తారు. “భర్త లేని, సంసారం లేని, పిల్లలు లేని మోడుబతుకు, పాడు బతుకు కళ్ళకు కడుతుంది- ఆమెకు” . జానకి కుండిన ప్రాపంచిక దృక్పధం ప్రకారం స్త్రీ జీవితంలో అవే అతి ముఖ్యమైన విషయాలు మరి. తాను ఇల్లు వదలి రావడం మంచిపని కాదేమో అన్న సందేహం ఆమెను పీడిస్తూ ఉంటుంది.    
అటువంటి బలహీన సమయంలో, వెంకట్రావు రాకా, అతని కల్లబొల్లి కబుర్లూ ఆమెను మళ్ళీ పాత జీవితంలోకి జారుకునేలా చేస్తాయి.

వెనక్కి తిరిగి వచ్చాక వెంకట్రావు తనను వంచించాడని మరోసారి అర్ధమై కుంగిపోతూ ఉంటుంది. అతి నైరాశ్యం లో ఉండగా జానకి చూసిన ‘ఒక పతివ్రత’ సినీమా, అది ఆమెలో రేకెత్తించిన ఆలోచనలూ మనల్ని విస్తుపోయేలా చేస్తాయి. సినీమాలో పతివ్రతను చూసి - జానక్కి శరీరం పులకరించింది. ఆ ఇల్లాలు తానే అయినట్టూ, తనకే అన్ని సద్గుణాలూ ఉన్నట్టూ, తనకే అంత కీర్తీ, స్వర్గమూ ప్రాప్తించినట్టూ ఊహల్లో తేలింది. మరింత వినయంతో, ప్రేమతో సేవ చేసి భర్తనూ, అత్తనూ మెప్పించాలని నిశ్చయించుకుంటుంది. 

ఈ సంఘటన గురించి చదివిన తర్వాత, కళారూపాలు మనుషులకు చెయ్యగలిగే చేటు ఎంత శక్తివంతమో, దానిని ఎదుర్కోవాలంటే ఏ విధమైన ప్రయత్నాలు చేయవలసి ఉంటుందో – అనేది మనమందరం తీవ్రంగా ఆలోచించాల్సిన విషయం అనిపిస్తుంది. అలాటి విషానికి విరుగుడా అన్నట్టు సత్యం భావాల ప్రభావమూ, అతని ద్వారా మూర్తి  సిద్ధాంత చైతన్యమూ జానక్కి అందుతూ ఉంటాయి. 

  

చైతన్యం

సత్యం రాసే ఉత్తరాలూ, పంపే పుస్తకాలూ ఆమెలో కొద్ది కొద్దిగా మార్పును తీసుకువస్తాయి. చలం 'మైదానం' లో ఉన్న“ఎవరితోటీ చనువుగా ఉండనీని, చివరికి తనతో కూడా, నా పెనిమిటి ...” అనే వాక్యం చదవగానే తన కాపరం గురించి చలానికి ఎలా తెలిసి ఉంటుందా అని తెల్లబోతుంది కూడా. ఎందుకంటే ఆమె భర్త భార్యని ఎవరి తోటీ చనువుగా ఉండనివ్వక పోతే పర్వాలేదు. తనతో కూడా ఉండనివ్వడు. పుస్తకాల లోని భావాలను తన జీవితం తో అన్వయించుకునే ప్రయత్నం చేస్తుంది. జానకిలో జ్ఞానం పెరిగిన కొద్దీ ఆమెలో ప్రశ్నలు అధికం ఔతాయి. తన జీవితం మీద అసంతృప్తి పెరుగుతుంది.

ఆమె మనస్థితి గురించి ఇలా రాస్తారు: జానకి అనుభవాలు ఆమె అమాయకత్వాన్ని సహించడం లేదు. భ్రమలకీ, మౌనాలకీ జీవితంలో చోటు లేదని హెచ్చరిస్తున్నాయి. శాశ్వత శత్రుత్వంతో రాజీ సాగదని తేల్చి చెపుతున్నాయి.    

కానీ ఇంకా ఊగిసలాడుతూ ఉన్న జానకి మనసు - కోపం వెంకట్రావు బలహీనత అని భావించి సరిపెట్టుకునేందుకు విశ్వప్రయత్నం చేస్తుంది. అతను చేసే పెత్తనాన్ని ఒక వ్యక్తిగత దుర్గుణంగా మాత్రమే చూడడం ఎంత దారుణమైన పొరపాటో తెలిసివచ్చి, ఆమెకు ఒక్కసారిగా కనువిప్పయ్యే సందర్భం ఒకటి వస్తుంది.

మెత్తని మాటా, సుతి మెత్తని మనసూ, పరిశుభ్రమైన పనీ ఆమెకు సహజ లక్షణాలు. ఇంటికి చుట్టం చూపుగా వచ్చిన వ్యక్తి సైతం, మనసు కనిపెట్టి జానకి ప్రేమగా చేసే పరిచర్య లకు కృతజ్ఞుడౌతాడు. అవన్నీ తన ప్రతాపమేనని నమ్మే వెంకట్రావు మాత్రం “అది నడుపుకునే వాణ్ని బట్టి ఉంటుంది” అని బీరాలు పలుకుతాడు.“రౌతు కొద్దీ గుర్రం” – అన్నవెంకట్రావు మాట శూలంలా గుచ్చుకుని జానకి విలవిల లాడుతుంది. మళ్ళీ మామూలు మనిషి అవలేకపోతుంది. కాలితో తన్నినప్పుడు కూడా ఆమె మనసుకి ఇంత క్షోభ కలగలేదు. కోపంలో వివేకం పోయి ఆ పని చేసాడులే అనిపించింది. కానీ ఈమాట ఎంతో మామూలుగా నవ్వుతూ అన్నాడే అని పదేపదే తల్చుకుంటుంది, తన ఓర్మిని తనే చీదరించుకుంటుంది.

ఇక్కడ మనం గమనించాల్సిన విషయం - మనుషులు ప్రకటిస్తున్న ఈ తుచ్చ భావాలను ఒక ‘వ్యక్తి’ స్థాయిని దాటి సమాజమంతటికీ సంబంధించిన విషయంగా అర్ధం చేసుకోవలసి ఉంది. మనిషిని జంతువుతో పోల్చడం, ఆమెకు సహజసిద్ధమైన దయా, కరుణా వంటి లక్షణాలను గుర్తించక పోవడం, పైపెచ్చు తన ‘అజమాయిషీ’ వల్లనే ఆమె ‘నడవడి’ సరిగ్గా ఉంటుందనే వాదమూ పురుషాధిక్యత ప్రభావాన్ని భూతద్దంలో పెట్టి చూపిస్తాయి.   

అటువంటి విశ్వాసాలను నిలువునిపాదం నింపుకున్న వెంకట్రావు గురించి ఇలా తేల్చేస్తారు: పై నించి తిరుగబాట్లు వొచ్చిపడి అతన్ని ముంచెత్త వలసిందే గానీ, అతని లోపల నించి జరిగే హృదయ పరివర్తన ఎన్నటికీ శూన్యం!  కనక అతని నుంచి విడిపోవడమే శాశ్వత పరిష్కారమని తెలుస్తుంది.  

      

ఉద్యమకారుల పాత్ర:

ఈ నవలలోని మరో విశేషం – స్త్రీల సమస్య, సమాజంలోని మిగిలిన సమస్యలతో ఎలా పెనవేసుకుపోయి ఉంటుందో చెప్పే రచనా సంవిధానం. జానకి సమస్యకు సంబంధించిన ప్రతీ ఒక్క అంశాన్నీ, సమాజాన్ని విప్లవమార్గం పట్టించేందుకు జరగాల్సిన ప్రయత్నాలతో అనుసంధానం చేయించి చెప్తారు. కమ్యూనిస్ట్ మూర్తికీ, ఔత్సాహికుడు సత్యానికీ మధ్య జరిగే సంభాషణల్లో ఉద్యమకారుల బాధ్యతల గురించీ, ప్రజల చైతన్యం గురించీ చర్చిస్తారు.

'ఎవరి చైతన్యాన్ని బట్టి వారి సమస్యలు పరిష్కారమౌతాయి. ఒక ‘వ్యక్తి’ విషయం అయినా అంతే, ఒక వర్గం విషయం అయినా అంతే. ఒకరి సమస్యల్ని ఇంకొకరు పరిష్కరించ లేరు' అని మూర్తి సత్యాన్ని హెచ్చరిస్తాడు. ఎవరికి అన్యాయం జరుగుతోందో వాళ్ళే దాన్ని గ్రహించుకుని, దాన్ని తిరస్కరించడానికి వాళ్ళే సిద్ధంగా ఉండాలి కదా?  అని మూర్తి అనడం- సమస్యల్లో చిక్కుకున్న ప్రతీ ఒక్కరికీ వర్తించే మౌలిక సూత్రంగా అర్ధం చెప్పుకోవచ్చు.

ప్రజల కోసం పనిచేసే వారు ప్రజలతో వ్యవహరించాల్సిన తీరుతెన్నుల గురించి వివరిస్తారు. ఉద్యమకారుల చైతన్యం వల్ల ప్రజలకు ధైర్యం రావాలి గానీ, ప్రజాపీడకులను భయపెట్టి ఉద్యమకారులు ప్రజలను ‘రక్షించాల’ను కోకూడదనే అర్ధంలో జానకి గురించి ఇలా రాస్తారు: జానకి వెనకాల మనమందరం దన్నుగా ఉన్నామన్న ధైర్యం జానక్కి కలగాలి గానీ, ఆ భర్తా, అత్తా ‘మనల్ని చూసి’ భయపడాలని మనం అనుకోకూడదు. అది అడ్డదారి.

అయితే ఆ సమస్యలకు కారణం తెలిసి, వాటి నుండి బయట పడే మార్గం చూపించి సహాయపడాలనుకునే సత్యం వంటి వారి పాత్ర - ఏమిటనే ప్రశ్న వస్తుంది. జానకి జీవితం గురించి జానకే ఆలోచించుకునేటట్టు చెయ్యడమే నీ పని ... మనకు నిజంగా జానకి కష్టాలు పోవాలని ఉంటే, జానక్కి జ్ఞానం కలిగించే ప్రయత్నాలన్నీ చేస్తాం. మన కృషిని బట్టీ కూడా జానక్కి వివేకం కలగడం, కలక్క పోవడం ఉంటుంది. అని జవాబిస్తారు. ఉద్యమాలను నడిపించే వారి బాధ్యత అదేనని, దానికే వారు కృషి చెయ్యాలనీ అర్ధం చేసుకోవచ్చు. ఎందుకంటే అంత జ్ఞానం వచ్చిన్నాడే ఆమెకు విముక్తి! అని స్పష్టంగా తేల్చి చెప్తారు.

ఆ కృషి ఎలా సాగాలో, ఏ విషయాల్లో జాగ్రత్త పడాలోకూడా ఇలా చెప్తారు :ప్రజల చైతన్య స్థాయిని బట్టి మాత్రమే వారి పోరాటరూపం ఉంటుంది. ప్రజల సమస్యల మీద పని చేసే టప్పుడు, ముందు ఆ ప్రజల చైతన్యస్థాయిని దృష్టిలోకి తీసుకుంటాం.

దానికి ఉదాహరణగా, జానకి సమస్యల నేపధ్యంలో వివరిస్తారు. జానకి వెంకట్రావు నిజస్వరూపం పూర్తిగా గుర్తించలేని సందర్భంలో, అతన్ని విడిచిపెట్టమని ఆమెకు సలహాఇవ్వడం  ఆ దశలో నిరుపయోగమైనదనీ, ఆమె సమస్యల పరిష్కారానికి అంచెలంచెలుగా సహకరించాలని మూర్తి సత్యానికి సలహా ఇస్తాడు.

చిన్న చిన్న అడుగుల్లో విజయం సాధిస్తే, ప్రజలకు పోరాటంలో విశ్వాసం కుదురుతుందనీ, ఆ రకమైన ప్రణాళికలను రూపొందించి, ప్రజలకందించి వారిని ఉద్యమమార్గంలో నడపాలన్న ధ్వని ఇక్కడ వినిపిస్తుంది. ఆ పనులు ఎలాటివై ఉంటే సరైన ఫలితాలనివ్వగలవో జానకి పరంగా ఇలా రాస్తారు: తను ఏ విషయాలకి చాలా ఇబ్బంది పడుతోందో వాటిని వదిలించుకోడం అయితే జానక్కి కూడా ఇష్టంగానే ఉంటుంది. అందుకోసం అయితే తప్పకుండా పట్టుదలగా ఉంటుంది. కాబట్టి ఆమె తక్షణ సమస్యల మీదే ఆమెను ‘ఎడ్యుకేట్’ చెయ్యడం ప్రారంభించాలి.   

విముక్తి

జానకి వెంకట్రావు ఇంటి నుండి బయట పడడమే ఆమెకు విముక్తి అయితే అది ఆమె మూర్తి వెనక బయలుదేరి అన్న సత్యం ఇంటికి చేరడంతోనే కథ ముగిసిపోవచ్చు. కానీ సంపూర్ణంగా విముక్తి చెందడం అంటే ఏమిటో ఇలా వివరిస్తారు. 
భర్త ఎలాటి వాడైనా భర్త తోడిదే లోకం – అని జానక్కి గతంలో ఉన్న భావాలు మారడం, ఆమె స్వతంత్రంగా ఆలోచించగలగడం, భర్త పట్ల ఉన్న మానసిక బానిసత్వాన్ని విడిచి పెట్టడం, ‘స్త్రీ బానిసత్వం’ అనే దాన్ని తన వ్యక్తిగత విషయంగా కాక స్త్రీ లోకానికంతటికీ సంబంధించిన సమస్యగా అర్ధం చేసుకోవడం, సమాజంలో జరగవలసిన విప్లవకరమైన మార్పులకు సహకరించడమే తన జీవితాదర్శంగా ఎంచుకోవడం – ఆ రకంగా ఆమె భావాలు అంత ఉన్నత స్థాయి వరకూ అభివృద్ధి చెందడం – ఇవన్నీ ‘విముక్తి’ లోని వివిధ దశలని అనిపిస్తుంది.

1970లో పదవ తరగతి మాత్రమే చదివి పదహారేళ్ళకు పెళ్ళై వచ్చేసిన జానక్కీ, ఇప్పటి సగటు మధ్యతరగతి  స్త్రీకీ ఏపాటి తేడా వచ్చిందో, సమకాలీన సమాజంలో జానకి కథ ప్రాసంగికత ఏ విధంగా ఉంటుందో విశ్లేషించుకోవలసి ఉంది. నవలలో చర్చించిన అనేక స్త్రీ పాత్రల స్వరూప స్వభావాలూ, వారితో జానకి సంబంధ బాంధవ్యాలూ కూడా మనకు జానకి విముక్తిని అర్ధం చేసుకోడంలో సహాయ పడగలవు.         (ఇంకా ఉంది)